Dutch Birding volume 37 (2015) no 3

Atlasvliegenvanger: variatie in determinatiekenmerken

In dit artikel wordt de variatie in determinatiekenmerken van Atlasvliegenvanger Ficedula speculigera (hierna speculigera) besproken aan de hand van door de auteurs onderzochte museumexemplaren en foto's van mannetjes (en in mindere mate vrouwtjes), uitsluitend afkomstig uit de broedgebieden. De variatie bleek groter dan tot nu toe vermeld in recente artikelen en veldgidsen, vooral wat betreft patroon en tekening van de grote dekveren (greater coverts; gc), de voorhoofdsvlek en de staart. Ook de verschillen met Iberische Bonte Vliegenvanger F hypoleuca iberiae (hierna iberiae) blijken variabeler dan eerder beschreven.
In eerdere literatuur wordt gesteld dat alle grote dekveren van speculigera geheel wit zijn (of dat hoogstens de buitenste een kleine zwarte veerbasis hebben). In deze studie blijken de buitenste twee grote dekveren (gc1-2; van buiten naar binnen genummerd) echter altijd geheel zwart, en gc3 (en vaak ook gc4) toont een variabele zwart-witte tekening; nooit zijn dus alle grote dekveren geheel wit.
De witte voorhoofdsvlek is weliswaar bij de meest uitgesproken individuen van speculigera het breedst van alle West-Palearctische Ficedula-taxa maar blijkt veel variabeler dan in eerdere literatuur vermeld. Bij sommige individuen is de voorhoofdsvlek duidelijk kleiner (even groot als bij nominaat Bonte Vliegenvanger F h hypoleuca) en sommige iberiae tonen een grote voorhoofdsvlek die overlapt met speculigera.
Een geheel gitzwarte staart is vaak beschouwd als een veldkenmerk voor speculigera. De staart kan echter soms witte of bleke tekening op de buitenste staartpen vertonen; dit is afhankelijk van de leeftijd en betreft niet geruide juveniele staartpennen van tweede-kalenderjaarvogels.
De conclusie is dat de variatie van kenmerken groter is dan tot nu toe bekend. Hierdoor is speculigera in de meeste gevallen niet van iberiae te onderscheiden. Zonder geluidsopnamen, biometrie of DNA dient daarom iedere mogelijke speculigera buiten het reguliere broedgebied als speculigera/iberiae te worden gedetermineerd.
Kenmerken van mannetjes speculigera (en iberiae) die verschillen van die van Bonte Vliegenvanger zijn de gitzwarte tint van (de zwarte delen van) het verenkleed; de grote witte vlek op de basis van de handpennen bij adulten; de geheel gitzwarte staart bij adulten; en uitgebreider wit op de armpennen.
Voor het onderscheid van tweede-kalenderjaar en adulte speculigera met (vooral) tweede-kalenderjaar Withalsvliegenvanger F albicollis (en met hybriden) zijn de volgende kenmerken van belang: het patroon op de armpennen; de vorm van de voorhoofdsvlek; de lengte van de buitenste handpen (p1); de witte tekening op de basis van de handpennen (vorm, lengte en uitgebreidheid); de roep; en maten. Bij waarnemingen buiten de broedgebieden moet idealiter een geluidsopname van de roep worden gemaakt.

Andrea Corso, Via Camastra 10, 96100 Siracusa, Italy
(voloerranteyahoo.it)
Ottavio Janni, Via G G D'Amore 21, 81016 Piedimonte Matese (CE), Italy
(coeligenahotmail.com)
Michele Viganò, Via Ongetta 5, 21010 Germignaga, Varese, Italy
(mikiviganoyahoo.com)
Lorenzo Starnini, 2 Via Cavour 71, 06019 Umbertide, Perugia, Italy
(lorenzo.starninigmail.com)