Dutch Birding volume 33 (2011) no 3

Buidelmezen in Eurazië: verspreiding, herkenning en systematiek

Dit artikel beschrijft de buidelmezen uit het genus Remiz: Buidelmees R pendulinus, Witkruinbuidelmees R coronatus, Zwartkopbuidelmees R macronyx en Chinese Buidelmees R consobrinus en behandelt verspreiding, determinatie, geluid, broedsysteem, systematiek en voorkomen in het West-Palearctische gebied.

Buidelmees komt in een groot deel van Europa voor en de verspreiding loopt in het oosten door tot in Centraal-Rusland. Bij de meeste ondersoorten heeft het mannetje een grijze kop met opvallend zwart masker. Het vrouwtje is meestal te onderscheiden door onder andere een fletser uiterlijk. Bij de ondersoort caspius is vooral het mannetje heel anders van tekening, met een variabele hoeveelheid kastanjebruine tekening op kruin en nek. Buidelmees hybridiseert met Zwartkop­buidelmees. Laatstgenoemde komt uitsluitend voor in Centraal-Azië, heeft vier ondersoorten en is standvogel dan wel gedeeltelijk trekvogel. Het mannetje van de nominaat is eenvoudig te herkennen door de volledig zwarte kopkap. Over de variatie in vooral kopkleur bij beide geslachten van de nominaat is weinig bekend. Dit komt vooral doordat er weinig onderzoek is verricht in de broedgebieden langs de Kaspische Zee en omdat onduidelijk is in welke mate variatie van het verenkleed verklaard kan worden door hybridisatie met Buidelmees. De ondersoort ssaposhnikowi uit Kazachstan is dermate variabel dat sommige vogels identiek lijken aan de nominaat macronyx en andere aan de ondersoort caspius van Buidelmees. Dit leidt tot de speculatie dat ssaposhnikowi niet bestaat, en dat alleen de nominaat macronyx en de ondersoort caspius van Buidelmees voorkomen in Centraal-Kazachstan. Witkruinbuidelmees komt voor van zuidelijk Centraal-Azië tot in West-China en lijkt op Buidelmees, maar heeft een variabele hoeveelheid zwart in de nek. Het zwart in de nek kan ontbreken zodat de soort meer op Buidelmees lijkt. Echter, dergelijke vogels missen de roodbruine tekening boven de snavel (mannetjes) of hebben een minder grijze kruin (vrouwtjes). Chinese Buidelmees broedt in Noordoost-China en Oost-Rusland en overwintert voornamelijk zuidelijker in China. Deze soort is vrij gemakkelijk te onderscheiden van de andere soorten door het kleinere en smallere masker. Binnen de soort is het masker bij de vrouwtjes nog kleiner en niet zwart maar bruin.

Alle soorten hebben een typische hoge roep. Buidelmees en Witkruinbuidelmees zijn op roep niet te onderscheiden, maar Zwartkopbuidelmees heeft daarentegen een duidelijk langere, ééntonigere roep en Chinese Buidelmees heeft vaak een relatief korte roep. Zang van Buidelmees, Zwartkopbuidelmees en Witkruinbuidelmees lijken sterk op elkaar en het is niet bekend of er in de zang diagnostische verschillen zijn te vinden. Chinese Buidelmees heeft de eenvoudigste zang.

Buidelmees heeft een uniek broedsysteem waarbij altijd óf één ouder óf beide ouders het nest verlaten na de eileg. Het laatste gebeurt in 30-40% van de gevallen, waardoor de broedpoging dus mislukt. Van Zwartkopbuidelmees is te weinig bekend om iets over het broedsysteem te kunnen zeggen. Nominaat Witkopbuidelmees is monogaam, terwijl de ondersoort stoliczkae polygaam is waarbij alleen het mannetje of het vrouwtje de jongen grootbrengt. Bij Chinese Buidelmees neemt doorgaans alleen het vrouwtje de broedzorg op zich.

Systematiek van buidelmezen is niet eenduidig en sommige auteurs beschouwen buidelmezen als één poly-typische soort, terwijl anderen vier soorten erkennen, en weer anderen iets daartussenin. Omdat er weinig onderzoek gedaan wordt in de broedgebieden en hybridisatie voorkomt is de onenigheid begrijpelijk. Dit artikel stelt voor in ieder geval drie soorten te erkennen: Witkruinbuidelmees verschilt duidelijk van Chinese Buidelmees in morfologie, geluid, broedsysteem en genetica. Beide soorten verschillen van Buidelmees en Zwartkopbuidelmees in morfologie, formaat, biotoop en broedsysteem. Of Buidelmees en Zwartkopbuidelmees goede soorten zijn is een lastige vraag, ondanks het verschil in geluid. Hybridisatie vindt plaats, er is veel variatie in het verenkleed en Zwartkopbuidelmees is slecht onderzocht. De auteurs durven daarom nu nog geen definitief oordeel te geven en moedigen onderzoek naar deze taxa aan om in de toekomst meer te kunnen zeggen.

Buiten het zuiden van Europees Rusland is Zwartkopbuidelmees niet vastgesteld in de WP. Aangezien de soort trekbewegingen vertoont is het mogelijk dat hij bijvoorbeeld in Israël opduikt. Van Witkruinbuidelmees was ooit een geval bekend uit Burgenland, Oostenrijk, maar dat is inmiddels (terecht) van de nationale lijst verwijderd. De soort zou aan de oostkant van de WP kunnen opduiken als dwaalgast. Chinese Buidelmees heeft een Oost-Aziatische verspreiding en wordt als dwaalgast in de WP onwaarschijnlijk geacht.

Sander Bot, Postbus 41139, 9701 CC Groningen, Netherlands
(sanderbotyahoo.co.uk)
Dušan M Brinkhuizen, Camino de Orellana 161, Guapulo, Quito, Ecuador
(d.m.brinkhuizengmail.com)
Ákos Pogány, Department of Ethology, Eötvös University, Pázmány Péter sétány 1/c, H-1117 Budapest, Hungary
(apoganyludens.elte.hu)
Tamás Székely, Department of Biology and Biochemistry, University of Bath, Claverton Down, Bath BA2 7AY, UK
(T.Szekelybath.ac.uk)
René van Dijk, Department of Biology and Biochemistry, University of Bath, Claverton Down, Bath BA2 7AY, UK / Department of Animal and Plant Sciences, University of Sheffield, Western Bank, Sheffield S10 2TN, UK
(R.van.Dijksheffield.ac.uk)