Dutch Birding volume 30 (2008) no 5

Herkenning van Witkopstaartmees en voorkomen in Nederland

De herkenning en het voorkomen in Nederland van Witkopstaartmees Aegithalos caudatus caudatus (hierna caudatus) wordt in dit artikel geanalyseerd aan de hand van museumstudies en studies van veldwaarnemingen en van literatuur en foto's.

Caudatus broedt in Fenno-Scandinavië, oostelijk Europa, het grootste deel van de voormalige Sovjet-Unie, delen van China en Japan, Noord- en Zuid-Korea en Mongolië. Sinds het verschijnen van de betreffende delen van Europese handboeken in 1993 wordt de ondersoort op diverse plaatsen zuidelijker vastgesteld dan het in dat jaar aangegeven verspreidingsgebied. Het is een standvogel met in sommige jaren een invasieachtig voorkomen, waarbij vaak grote aantallen in de Baltische landen worden vastgesteld, en in Noordwest-Europa vastgestelde exemplaren zijn van oostelijke herkomst. Zuidelijk en westelijk van het areaal van caudatus komen diverse ondersoorten van Staartmees voor die behoren tot de zogenaamde alpinus/europaeus-groepen, zoals in Nederland de ondersoort A c europaeus (hierna europaeus). Het verspreidingsgebied van europaeus reikt noordwestelijk tot in België, Denemarken, Duitsland, Nederland, Polen en Zweden (Gotland). Europaeus is als dwaalgast of schaarse gast vastgesteld in Engeland, Estland, Finland, Noorwegen, Oekraïne, Rusland en mogelijk ook in Albanië, Litouwen en Wit-Rusland. Europaeus is net als caudatus een standvogel die ook een invasieachtig voorkomen kan vertonen. De recordhouder wat verplaatsing betreft is een vogel die op 2 maart 1936 in België werd geringd en op 2 november 1937 werd gevonden op Chios in Griekenland (c 2700 km).

Een groot deel van de in de literatuur vermelde kenmerken van caudatus blijkt ook bij europaeus te kunnen voorkomen, met name in gebieden met veel intermediaire vogels. Eén kenmerk van caudatus is echter diagnostisch: een zuiver witte en geheel ongevlekte kop. Verschillen in biometrie zijn marginaal (alleen de gemiddeld iets grotere staartlengte van caudatus kan soms bruikbaar zijn). Verschillen in geluiden zijn tot op heden nog niet aangetoond. Daarnaast zijn er enkele aanvullende kenmerken die een aanwijzing voor caudatus zijn maar ook bij intermediaire vogels kunnen voorkomen.

In Nederland zijn 15 goed gedocumenteerde gevallen (van in totaal 56 exemplaren) van caudatus achterhaald die voldoen aan de in dit artikel geformuleerde determinatiecriteria. Daarnaast is er een aantal meldingen dat niet (goed) is gedocumenteerd. Opmerkelijk is het kleine aantal ringvangsten (twee gevallen van in totaal 15 exemplaren worden aanvaardbaar geacht). Omdat jaarlijks in Nederland veel Staartmezen worden geringd (36 927 in 1911-2000) bevestigt dit lage aantal het beeld dat caudatus daadwerkelijk zeldzaam is. Het feit dat dit taxon niet als een te beoordelen dwaalgast werd beschouwd kan de gebrekkige documentatie van oude meldingen in de hand hebben gewerkt. De ondersoort is ook in België en Brittannië zeldzaam en dat ondersteunt het beeld dat hij ook in Nederland zeldzamer is dan voorheen werd gedacht. Het verkeerde idee over het voorkomen kan onder meer zijn veroorzaakt door onbekendheid met diagnostische kenmerken die resulteerde in verwarring met intermediaire witkoppige Staartmezen. Uit het feit dat 14 van de 15 gevallen dateren vanaf 2002 kan men ook concluderen dat het documenteren van dit taxon meer serieus is genomen toen ons onderzoek van start ging.

Geadviseerd wordt om Witkopstaartmees toe te voegen aan de lijst van (onder)soorten die worden beoordeeld door de Commissie Dwaalgasten Nederlandse Avifauna (CDNA) zodat waarnemers worden gestimuleerd om hun waarnemingen goed te documenteren en een beter inzicht ontstaat over zijn status en voorkomen. Indien in de toekomst gemiddeld meer dan twee waarnemingen per jaar worden aanvaard zou het idee dat het taxon algemener is dan men op basis van het geringe aantal gevallen zou verwachten worden bevestigd en kan de ondersoort weer van de beoordeellijst worden afgevoerd.

Justin J F J Jansen, Ravelijn 6, 5361 EJ Grave, Netherlands
(justin.jansengmail.com)
Wim Nap, Moesstraat 145, 9741 AS Groningen, Netherlands