Dutch Birding volume 36 (2014) no 5

Oostelijke gele kwikstaarten in Europa: herkenning en geluiden

Dit artikel gaat in op de determinatie van eerste-winter oostelijke gele kwikstaart Motacilla, waartoe een aantal taxa binnen het gele-kwikstaartcomplex uit Azië wordt gerekend: Siberische Kwikstaart M plexa, Alaskakwikstaart M tschutschensis, Groenkopkwikstaart M taivana en Mantsjoerijse Kwikstaart M macronyx. Deze taxa kunnen als dwaalgast in Europa opduiken. De taxonomische status van plexa is problematisch. Morfologisch lijkt hij zo sterk op Noordse Kwikstaart M thunbergi dat hij tot voor kort als synoniem van thunbergi werd opgevat. Recentelijk bleek echter dat hij genetisch zo sterk lijkt op tschutschensis dat hij als ondersoort van tschutschensis kan worden beschouwd. In dit artikel krijgt plexa soortstatus, wat in lijn is met andere CSNA-beslissingen over kwikstaarten in het verleden. Er is meer onderzoek nodig aan dit taxon om de taxonomische status te bepalen.

In het najaar is een eerste-winter doorgaans van een adult te onderscheiden door de ongeruide juveniele tertials en grote en middelste dekveren. Deze veren hebben wittere en scherper afgetekende randen dan adulte veren. Oostelijke gele kwikstaarten hebben gemiddeld een langere achternagel dan noord-westelijke taxa maar er is overlap. Hoewel het vaak geheel grijs-met-wit verenkleed lijkt op eerste-winter Citroenkwikstaart M citreola verschillen oostelijke gele kwikstaarten door: 1 een meestal lichte basis van de ondersnavel; 2 minder brede witte vleugelstrepen; en 3 geen geheel licht omrande wang. Een complicerende factor vormen hybriden Citroenkwikstaart x gele kwikstaart (er is een aantal broedgevallen gedocumenteerd in Europa), die in morfologie vermoedelijk sterk op oostelijke gele kwikstaart kunnen lijken.

Het ontbreken van geel in het kleed is bij eerste-winters van taxa in Europa zeer zeldzaam, terwijl dit kleed bij oostelijke gele kwikstaarten bij een derde tot de helft van de individuen voorkomt. Hierdoor is een grijswit kleed bij eerste-winter vogels een goede indicatie voor oostelijke herkomst. Met de huidige kennis is het nog niet goed mogelijk op basis van morfologie de verschillende taxa binnen oostelijke gele kwikstaart in eerste winterkleed van elkaar te onderscheiden.

De vluchtroep van oostelijke gele kwikstaarten is het belangrijkste kenmerk. Een gele-kwikstaartroep bestaat uit twee delen: een stijgend, 'glad' deel en een dalend deel. Dit dalende deel is ook 'glad' bij noord-westelijke taxa (Engelse Kwikstaart M flavissima, Gele Kwikstaart M flava (inclusief Russische M f beema) en Noordse Kwikstaart) maar heeft een 'zaagtandvorm' bij oostelijke gele kwikstaart, waardoor dit deel (maar in feite de vluchtroep als geheel) raspend klinkt. Bij Witkeel­kwikstaart M cinereocapilla en Balkankwikstaart M feldegg heeft het dalende deel ook een zaagtandvorm maar is in de regel een knikje waarneembaar in het stijgende eerste deel. De vluchtroep van Citroenkwikstaart heeft ook een zaagtandvorm in het dalende deel en klinkt dus ook raspend maar de vorm verschilt subtiel van oostelijke gele kwikstaart. Omdat de zang van het gehele gele-kwikstaartcomplex ook raspende geluiden bevat, is het van belang vluchtroep en zang te onderscheiden, temeer daar zangelementen niet alleen in het broedgebied worden gebruikt. De vluchtroep verschilt van zang doordat de roep: 1 korter is; 2 de zaagtandstructuur op het tweede, dalende gedeelte van de vluchtroep meer geprononceerd is; en 3 het eerste, stijgende deel van de vluchtroep complexer is.

Taxa met een raspende vluchtroep zijn op grond van sonagrammen goed van elkaar te onderscheiden en oostelijke gele kwikstaart is op grond van goed opgenomen vluchtroepen als zodanig te herkennen.

In Nederland zijn zes meldingen ('claims') van oostelijke gele kwikstaart die zijn onderbouwd met foto's en/of geluidsopnamen en die in dit artikel worden behandeld. Omdat Siberische Kwikstaart (plexa) tot oostelijke gele kwikstaart wordt gerekend en volgens recent onderzoek al direct ten oosten van de Oeral, Rusland, broedt, ligt het voor de hand dat recente meldingen van oostelijke gele kwikstaart op dit taxon betrekking hebben maar met name ook Alaskakwikstaart (tschutschensis) behoort op basis van afstand en trekgedrag tot de mogelijkheden.

Sander Bot, Kerklaan 30E, 9751 NN Haren, Netherlands
(sanderbotyahoo.co.uk)
Dick Groenendijk, Doorneberglaan 287, 1974 NK, IJmuiden, Netherlands
(dickgroenendijkfilternet.nl)
H Herman van Oosten, Hollandseweg 42, 6706 KR Wageningen, Netherlands
(Herman_vanOostenyahoo.co.uk)